De aanleiding om over de feestelijkheden in Gorinchem te schrijven is een bijzonder boekje dat ik in mijn bezit heb gekregen. Dit boekje, gedrukt in 1910, bevat het programma van de feestelijkheden die op 30 april van dat jaar in Gorinchem plaatsvonden ter ere van de eerste verjaardag van kroonprinses Juliana.
Het boekje is een kleinood op zich. De kaft is versierd met een afbeelding van Koningin Wilhelmina met Juliana in haar armen. Op de binnenpagina’s vinden we een gedetailleerd programma van de dag, met vermelding van alle activiteiten, spelletjes en prijzen.
Het programma is een fascinerend kijkje in de wereld van volksspelen uit die tijd. We lezen over eierwedlopen, mastklimmen, tonkruien, turfjerapen en nog veel meer.
Het boekje is niet alleen een waardevol document voor historici, maar ook een inspirerende bron voor iedereen die meer wil weten over de tradities en gebruiken van vroeger. Het roept beelden op van een feestelijke dag vol spel, plezier en amusement, en het maakt duidelijk hoeveel plezier de Gorcumers beleefden aan de viering van Juliana’s eerste verjaardag. Gelukkig heb ik naast alleen het boekje ook een aantal foto’s in mijn verzameling om een nog leuker beeld van de feestdag te krijgen.
De vereniging
De eerste geboortedag van het prinsesje werd dus ook in Gorinchem gevierd. De organiserende vereniging had nogal een lange naam uitgekozen: “Vereeniging tot viering der Koninklijke feestdagen op een terrein in de Bovenstad te Gorinchem”.
De vereniging was nog erg jong, pas een half jaar jong, maar ze wilden de verjaardag van de jongste telg uit het geslacht van Oranjes een ereplaats geven onder de nationale gedenkdagen. Een groot deel van de dag zou moeten worden ingenomen door een kinderfeest.
Het bestuur bestond uit de volgende personen:
- F.H. Appel – Voorzitter
- A.J. Bollee – Secretaris
- J.W. van Andel A.Hz. – Penningmeester
- L. de Maagd
- W.G. van Herwaarden
- A.A. van Peelen
- M. van ’t Sant
Het was een aardige vereniging, volgens het boekje waren er namelijk 425 leden en begunstigers. Dat hadden ze in een half jaar al aardig voor elkaar.
In het programmaboekje, dat 10 cent kostte, wordt een oproep gedaan “Waar de Kalkhaven het eerst de plaats zal zijn waar het feest gegeven wordt, doet het Bestuur van bovengenoemde Vereeniging het vriendelijk verzoek aan alle ingezetenen van Gorcum, mede te willen werken tot handhaving der orde, opdat geen enkele wanklank klinke tusschen de jubelkreten:
“Lang leve onze Prinses Juliana”.
Aankondiging in de krant
In het Advertentieblad van 18 februari 1910 wordt het “Julianafeest” al aangekondigd. Ook het programma voor de activiteiten op het terrein van de gedempte Kalkhaven is al grotendeels bekend:
- 13:00 – 14:00, een optocht met muziek der schoolkinderen, welke zullen deelnemen aan de zanguitvoering op de versierde Kalkhaven;
- 14:00 – 15:00, de zanguitvoering op de Kalkhaven met na afloop een traktatie;
- 15:00 – 18:00, uitvoering van volksspelen voor jongens en meisjes in groepen van 10-14 jaar en 14-18 jaar
- 19:00 – 20:00, een optocht met muziek waaraan kinderen met een lamp konden deelnemen, en winkeliers in de stoet met lichtbakken reclame voor hun zaak konden maken
- Als afsluiting van de festiviteiten (geen tijd genoemd) nog een concert en vuurwerk
Tevens werd vermeld dat de Kalkhaven boogsgewijs versierd zou gaan worden met meer dan 3000 illumineerglazen. Die aankondiging alleen al belooft een prachtig schouwspel te gaan worden.
Een notitie bij het artikel is dat aan de zanguitvoering en de volksspelen alleen kinderen der betalende leden kunnen deelnemen. Alleen betalende leden kregen kaarten die toegang tot het feestterrein verschaften. Dit zal dus al een aardige positieve bijdrage gegeven hebben aan het aantal begunstigers.
In het programmaboekje voor de feestdag wordt dit nog eens extra benadrukt, voor de mededeling wordt een hele pagina gereserveerd:
Duidelijk toch ?
Het feest
Op 30 april was het dan zover, er zullen in de voorgaande dagen best veel voorbereidingen getroffen zijn door de vereniging om alle bogen klaar te maken en het festivalterrein op orde te brengen. Die tijd zal hard nodig zijn geweest. De dag begon al feestelijk in de stad, door een rondgang van de fanfare van de vestingartillerie door de stad. Ook liepen ’s morgens al veel kinderen voorzien van vlaggen en sjerpen door de stad, in afwachting van de festiviteiten in de middag.
Voor slechts 10 cent kon een programmaboekje worden gekocht, daarin stond een voorwoord, het programma met alle aanvangstijden, een overzicht van het terrein waar de volksspelen werden gehouden en (dat vind ik dan het leukste) een overzicht van alle deelnemers per onderdeel. Hier staan natuurlijk veel bekende Gorcumse namen tussen.
Het programma week iets af van hetgeen een paar maanden eerder in de krant was gecommuniceerd.
- 12:00 – Aantreden der kinderen van de Zanguitvoering op het terrein Volksweerbaarheid
- 12:30 – 14:00 – Optocht der kinderen met muziek, eindigend op de Kalkhaven
- 14:00 – 15:00 – Zanguitvoering door schoolkinderen. Na afloop tractatie dier kinderen
- 15:00 – 18:00 – Uitvoering der Volksspelen op de Kalkhaven, na afloop uitreiking op terrein E
- 19:00 – 20:00 – Optocht met muziek van alle deelnemers, liefst voorzien van lampions van af terrein Volksweerbaarheid, eindigend op de Kalkhaven
- 20:00 – 20:30 – Zingen der kinderen
- 20:30 – 23:00 – Concert op het verlichte terrein, te geven door de ‘Gorinchemsche Harmonie’, direct den heer J.H. ter Braak. Afgewisseld door eenig vuurwerk
Vanaf Volksweerbaarheid wandelde de stoet met kinderen via de volgende route naar het terrein op de Kalkhaven waar de rest van het programma invulling zou krijgen:
Volksweerbaarheid – Vissersdijk – Dalemstraat – Laantje – Oude Vischmarkt – Keizerstraat – Blauwetorenstraat – Kortendijk – Langendijk – Kriekenmarkt – Krommenhoek – Nonnenveld – Kalkhaven
Op de Kalkhaven aangekomen was het tijd voor de zanguitvoering onder leiding van Frans Appel, die ook jaren lang organist in de Grote Kerk was. Twee liederen werden gezongen ‘De Nederlandsche vlag’ en ‘Ons Prinsesje’. Geen ‘Wilhelmus’ dus.
De spelen op de Kalkhaven
Zoals ik eerder schreef was het terrein afgezet en kregen alleen deelnemers toegang. Het stukje Kalkhaven was opgedeeld in terreinen A t/m H. Op elk stukje was wat gepland.
Zoals ik schreef zijn er ook enkele foto’s bekend van de volksspelen. Die zijn goed herkenbaar door de onderschriften en de met bogen versierde Kalkhaven. Wat was er voor de jeugd allemaal te doen? Een overzichtje.
| Activiteit | Doelgroep | Terrein |
|---|---|---|
| Marathonwedloop | Jongens | G |
| Tonkruien | Jongens | A |
| Muiltjeloopen | Meisjes | B |
| Eierwedloop | Meisjes | C |
| Driebeenwedstrijd | Jongens | D |
| Sprietloopen | Jongens | E |
| Diabolowedstrijd | Meisjes | F |
| Mastklimmen | Jongens | E |
| Mastklimmen met verrassing | Jongens | E |
| Touwtjespringen | Meisjes | A |
| Eierwedloop | Jongens | B |
| Turfjeraapen | Meisjes | C |
| Zakloopen | Meisjes | D |
| Zakloopen | Jongens | D |
| Tonkruien | Meisjes | A |
| Finale: Wedloop met hindernissen | Jongens | H |
Opvallend aan het programma is dat de jongens en meisjes de activiteiten gescheiden van elkaar moeten doen. Deze scheiding in activiteiten was vermoedelijk gebaseerd op traditionele opvattingen over gender, waarbij jongens werden aangemoedigd om stoer, avontuurlijk en fysiek actief te zijn, terwijl meisjes werden aangemoedigd om meer passieve en huishoudelijke vaardigheden te ontwikkelen.
Op de achtergrond op de foto hierboven de Oost Kalkhaven. Het grote huis wat we op de achtergrond zien is in ~1914 gesloopt. Via deze link is het huis wat beter te bekijken: https://flic.kr/p/2ofhxA4. Dit is de plek waar de christelijke lagere school later zou worden gebouwd.
Op de volgende foto’s is het onderdeel mastklimmen (of mastklimmen met verrassing) te zien (terrein E). Masten van 6 (!) meter hoog, met bovenaan een bel. De winnaars zouden de drie klimmers zijn die het snelst de bel wisten te doen luiden. Belangrijke spelregels waar de jongens zich aan moesten houden waren “Zij, die onder het klimmen afglijden en met hunne voeten den grond raken, vallen af.” en “Streng verbooden is het om armen en beenen van eenig hulpmiddel te voorzien.“
Voor het onderdeel ‘mastklimmen’ had burgemeester De Bruyn een horloge beschikbaar gesteld. Natuurlijk waren voor alle onderdelen verschillende prijzen beschikbaar. De winnaars van het mastklimmen ? Hier berichtte de Nieuwe Gorinchemsche Courant over op 5 mei:
1e prijs, Horloge (beschikbaar gesteld door den Heer Burgemeester), H. Prenger
2e prijs, Horloge, J. Smitjens
3e prijs, Horlogeketting, L. v. Nugteren
4e prijs, Kistje sigaren, M. van Raay
5e prijs, Worst, L. Hartman
6e prijs, Portemonnaie, P. den Tek
Ik heb nergens vermelding kunnen vinden van de leeftijden van de kinderen, ze konden toch een kistje sigaren winnen! Kennelijk was dat in 1910 nog niet vreemd om voor kinderen als prijs beschikbaar te stellen.
’s Avonds was dus nog een concert op een verlichte Kalkhaven, de verlichte bogen moeten een indrukwekkend gezicht zijn geweest, helaas ken ik geen foto’s van de avond, maar een aardig overzicht van de bogen die verlicht zijn is op deze foto te zien.
Aan de nummering van de foto’s van Tukker te zien is het hoogste nummer 24. Dus er voor moeten nog heel wat meer foto’s zijn. Mocht iemand hier nog foto’s van hebben, dan zou ik die graag eens bekijken en inscannen. Neem dan svp even contact met me op via brievb@gmail.com.
De bijschriften op de foto’s zijn ook niet in een eenduidig formaat, wat me doet vermoeden dat foto’s mogelijk later afgedrukt zijn door Tukker.
Bronnen:
– Advertentieblad 18-02-1910 / 22-04-1910
– Nieuwe Gorinchemsche Courant 20-02-1910 / 21-04-1910 / 24-04-1910 / 01-05-1910 / 05-05-1910
– Fotoarchief Regionaal Archief Gorinchem
– Programmaboekje van de feestdag (eigen verzameling)
– Foto’s (eigen verzameling)
Gorinchem 